Günəşin ilk şüaları ilə təkcə təbiət canlanmır. Bakının Qaradağ rayonunda bu yerlərin ən yorulmaz işçiləri - günəş panelləri geniş əraziyə səpələniblər. Burada yerləşən Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyası (GES) Xəzər regionunda və MDB məkanında ən böyük stansiyalardan biridir. Ən əsası isə odur ki, Qaradağ GES birbaşa xarici sərmayə hesabına tikilib və sənaye miqyaslı ilk günəş elektrik stansiyasıdır. Qeyd edək ki, 2022-ci ildə Azərbaycanda “Masdar Azerbaijan Energy” MMC dövlət qeydiyyatına alınıb və o, Günəş Elektrik Stansiyası layihəsini kapitallaşdırmaq üçün ümumilikdə 114,2 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait cəlb edib. Kreditorlar siyahısına Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB), Asiya İnkişaf Bankı (AİB), Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi (JICA) və Əbu-Dabi İnkişaf Fondu (ADFD) daxildir. Amma gəlin, əvvəlcə bu layihənin tarixinə toxunaq. 

Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyası layihəsi Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) “Masdar” şirkəti tərəfindən hazırlanıb, həyata keçirilib. Daha sonra tikintiyə başlanılıb, 2022-ci ilin mart ayında Prezident İlham Əliyev GES-in təməlqoyma mərasimində iştirak edib. Tikinti işləri rekord müddətdə - 19 aydan sonra başa çatdırılıb və stansiya istismara verilib. Qaradağ GES-in istismarı ilə atmosferə 265 min ton karbon qazının atılmasının qarşısının alınması xüsusi vurğulanması vacib olan amildir. Nəticə etibarı ilə layihə BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin (DİM) əsas məqsədlərindən birinin - Paris İqlim Sazişinə uyğun olaraq ölkəmizin səy göstərdiyi enerji və sənayenin dekarbonlaşdırılmasının həllinə öz töhfəsini verəcək.

Bu gün biz oxucularımızı bu cihazların iş prinsipi ilə tanış edəcəyik və onların faydalarını mümkün qədər aydın şəkildə izah etməyə çalışacağıq. Beləliklə, biz avqust ayında kamera ilə “silahlandıq” və qızmar günəşin, sərin mehin müşayiəti ilə günəş şüalarını toplayan panellərin yerləşdiyi cansız torpağa addımladıq.

Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyası ilə tanışlıq

Elektrik stansiyasının yeri təsadüfi seçilməyib - Abşeron düzündə günəşli günlər respublika üzrə orta göstərici ilə müqayisədə maksimum həddə çatır. Nəticə etibarı ilə, burada quraşdırılmış 570 mindən çox günəş paneli maksimum gücü ilə çalışaraq da istehsalın gəlirliliyini artıracaq.

İndi bu cihazı daha yaxından nəzərdən keçirməliyik. Biz xüsusi qoruyucu ayaqqabılarla təchiz olunmuşuq, çünki işçilərin dediyinə görə, burada əqrəblər və zəhərli ilanlar mövcuddur. Günəş panelləri aldıqları günəş enerjisini elektrik cərəyanına çevirməyə imkan verən yarımkeçirici materiallardan hazırlanmış fərdi elementlərin birləşməsidir.

GES-in əməkdaşları bizə cihazın sonrakı iş prinsipini izah edirlər: əvvəlcə şüalar silikon plastinlərə dəyir. Bundan sonra elektronlar sərbəst buraxılır və keçiricilər boyunca hərəkət etməyə başlayır. Sonra çevirici birbaşa cərəyanı alternativ cərəyana çevirir ki, bu da məişət cihazlarını gücləndirməyə imkan verir. Gecələr və buludlu günlərdə günəş elektrik stansiyası enerji saxlamaq üçün batareyalardan istifadə edir. Batareyalar gün ərzində doldurulur və sonra gecə və ya buludlu havada inverteri gücləndirmək üçün istifadə olunur.

Bu cihaz kifayət qədər maraqlıdır, məsələn, belə bir panel mobil telefonu və ya laptopun doldurulması üçün alternativ kimi istifadə edilə bilər. Əsas odur ki, panellər tam dəqiq ardıcıllıqla bir sıra düzülür, çünki elektrik stansiyasının bütün elementləri üçün lazımı əlaqə sxemi hazırlanmalı və günəş panellərinin quraşdırılması üçün yer düzgün seçilməlidir.

Günəş batareyası, öz növbəsində, çərçivəyə quraşdırılmış bir neçə paneldən ibarətdir. Bu panelləri çevirici ilə birləşdirən kabeldir. “Masdar” əməkdaşlarının sözlərinə görə, idarəetmə sistemi ofisdə yerləşir və sistemin işləməsi haqqında məlumatları əks etdirən ekrana malikdir.

Daha sonra işçilər günəş panellərini təmizləmək üçün nəzərdə tutulmuş robot qurğunu bizə göstərirlər. Bu sistem hava axınının formalaşdırılması, antistatik mikrofiber parçanın panellərin səthinə sürtülməsi və ən əsası sudan istifadə etmədən texnologiyasına əsaslanır. Qurğu günəş panelləri sırası boyunca kiçik təkərlər üzərində hərəkət edir.

Bu zaman biz yüngül xışıltı eşidirik… Bu, günəş öz şüalarının istiqamətini dəyişdiyi üçün panellərimizin də günəşlə birlikdə yavaş-yavaş öz istiqamətini dəyişməsinin səsidir.

Əgər batareyalar işıq tələb edirsə, o zaman günəş panelləri buludlu havada, hətta yağışda necə işləyir?

“Masdar” əməkdaşlarının sözlərinə görə, yağış günəş elementlərinin işinə və elektrik enerjisinin istehsalına təsir göstərmir. Daha əhəmiyyətli təsir yağışla müşayiət olunan buludluluqdur. Məhz buludlar günəş panelləri üçün ciddi maneəyə çevrilərək səmərəliliyi əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

Bəs külək günəş panellərinin səmərəliliyini necə artıra bilər?

Külək əsməsi günəş panellərinin səthinin temperaturunu azaldır, onların gücünü, həmçinin günəş enerjisini elektrik enerjisinə çevirmək səmərəliliyini artırır. Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyasının işə salınması Azərbaycanın elektroenergetika tarixində yeni səhifə açır. Son bir neçə ildə rəsmi Bakı enerji keçidini sürətləndirmək üçün mühüm addımlar atır. Bu günə qədər bərpaolunan enerji sahəsində böyük layihələr portfeli mövcuddur ki, onların praktiki həyata keçirilməsi bu sənayenin inkişafına güclü təkan verəcək. Beləliklə, üç element - külək, günəş və su tezliklə Azərbaycanın elektrik enerjisi sənayesinin xəritəsini müəyyən etməyə başlayacaq. Əgər bunlara ölkə rəhbərliyinin bərpaolunan enerji mənbələri sahəsinin inkişafına göstərdiyi maraq və diqqəti də əlavə etsək, şübhəsiz ki, yaxın illərdə Azərbaycan enerji sənayesinin inkişafında dünyanın qabaqcıl ölkələrindən birinə çevriləcəkdir. Və bu mənada Qaradağda nəhəng Günəş Elektrik Stansiyasının təməlinin qoyulması qarşıya qoyulan məqsədə doğru atılan ilk irimiqyaslı addımdır.

Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyasının işi haqqında daha ətraflı məlumat almaq üçün “Masdar” şirkətinin Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri Murad Sadıxovla danışmaq qərarına gəldik.

- Murad müəllim, MASDAR və BƏƏ nümayəndə heyəti bu il COP29-un uğurla keçirilməsi üçün Azərbaycan hökumətinə hansı yardımı göstərəcək? COP29 tədbiri çərçivəsində MASDAR ilə Azərbaycan arasında əlavə sazişlərin bağlanması imkanlarını necə qiymətləndirirsiniz?

- Bildiyiniz kimi, COP28 Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində baş tutub. COP28-in prezidenti Sultan Əl Cabirdir, o da öz növbəsində MASDAR-ın Direktorlar Şurasının sədridir. Tarixdə ilk dəfə olaraq, COP29 iqlim dəyişikliyi çərçivəsində səylərin koordinasiyasını təmin etmək üçün üçlük mexanizmi, yəni keçmiş prezident, indiki prezident və gələcək prezident yaradılıb.

MASDAR bu tədbirin keçirilməsində fəal iştirak edir və Bakıya mühüm köməklik göstərir. Hazırda Azərbaycan hökuməti ilə bir neçə istiqamətdə çalışırıq. Ötən ilin oktyabrında Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyasının açılışı olub. Elektrik stansiyasının açılışı çərçivəsində biz ümumi gücü 1 giqavat olan üç investisiya müqaviləsi imzaladıq. Bunlara Biləsuvarda 445 MVt-lıq Günəş Elektrik Stansiyası, Neftçalada 315 MVt-lıq Günəş Elektrik Stansiyası və 240 MVt-lıq Abşeron-Qaradağ Külək Stansiyası daxildir. Bu il iyunun 4-də enerjinin satışı, şəbəkələrə qoşulması və torpaq sahələrinin icarəyə verilməsi ilə bağlı əlavə müqavilələr imzalanıb. Bu işlər çərçivəsində hazırda layihələrin maliyyələşdirilməsini təmin etmək, tikinti işlərinin başlanması üçün çox fəal hazırlıq işləri aparılır. Biz lazımi işləri mümkün qədər tez həyata keçirmək üçün əlimizdən gələni edirik və bu öhdəliklərin yerinə yetirilməsi çərçivəsində müqavilələrin imzalanmasına ümid edirik. Əlavə layihələr baxımından biz 2022-ci ildə ümumi gücü 10 giqavat olan iki müqavilə imzalamışıq ki, bunun da 4 giqavatı quruda, 6 giqavatı isə dənizdəki layihələri əhatə edir. Dəniz enerjisi də “yaşıl hidrogen" istehsalı ilə bağlıdır.

- Hidrogen istehsalı layihəsinin icrası hansı səviyyədədir?

- Bu layihə çərçivəsində biz hazırda Azərbaycanda “yaşıl hidrogen"in və onun törəmələrinin istehsalının həyata keçirilməsinin texniki-iqtisadi izahı üzərində işi başa çatdırırıq. Bu “yaşıl hidrogen"i necə və hansı formada ixrac etmək, yəni ondan sintetik qaz, metan, gübrə, ammonyak və hazırda xarici bazarlarda tələb olan digər müxtəlif materialların istehsalında istifadə oluna biləcəyi məsələsi nəzərdən keçirilir. İndi bu texniki-iqtisadi əsaslandırma çərçivəsində Azərbaycanda “yaşıl hidrogen"in istehsalını təmin edə biləcək potensial bazarların həcmi hesablanır.

- Ölkələrimiz arasında həyata keçirilən Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyası layihəsini necə qiymətləndirirsiniz?

- Qaradağ GES texniki təchizat baxımından Xəzər regionunda ən böyükdür və ən qabaqcıl stansiyadır. Bu stansiya Azərbaycanın enerji istehsalı strukturuna böyük töhfə verir. Bu, həmçinin əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçün yaxşı platformadır. Stansiya sayəsində biz yeni müqavilələr bağlamışıq və əməkdaşlığı genişləndirməyi planlaşdırırıq. Əsas tərəfdaşımız enerjini bizdən alan “AzərEnerji” şirkətidir. Biz bir komanda kimi işləyirik, yəni “AzərEnerji” ilə “Masdar”ın indi əməkdaşlıqdan əldə etdikləri təcrübə müvafiq olaraq digər layihələrdə də tətbiq olunacaq. Bu layihə təqribən 120 milyon kubmetr qaza qənaət etməyə imkan verir, həmçinin karbon qazı emissiyasını ildə 200 min ton azaldır. Burada istehsal olunan 550 milyon kilovat-saata yaxın enerji 110 min evi elektrik enerjisi ilə təmin etməyə kifayət edir. Yəni bu, kifayət qədər böyük təsirdir. İnvestisiyaların həcmi ən azı 1 milyard dollardır. Qaza qənaət 500 milyon kubmetrdən artıqdır. Müqayisə etsək, demək olar ki, kifayət qədər böyük həcmlərlə işləyən və CO2 emissiyalarını ildə təxminən bir milyon ton azaldan bir qaz yatağına bənzəyir. Verilənlərin işləməsinin sırf iqtisadi effektini qeyd etməmək şərtilə, təsir həqiqətən böyükdür. Bu stansiyanın əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o həm də “yaşıl sertifikat”lar yaradır və Azərbaycan bundan sonra Avropa İttifaqına, eləcə də digər ölkələrə ixracını stimullaşdırmaq üçün istifadə edə bilər.

- Azərbaycanda akkumulyatorların yaradılması layihələri hansı mərhələdədir?

- Hazırda Azərbaycan hökuməti və Energetika Nazirliyi ilə məsləhətləşmələr aparırıq. Biz marağımızı bildirdik və Azərbaycan hökuməti ilə müvafiq saziş bağlamağa hazırıq. İndi hazırlıqlar gedir. Energetika Nazirliyi akkumulyatorların texniki göstəricilərinin hazırlanması üçün tender elan edib. Ümid edirəm ki, Azərbaycanın istifadə edəcəyi saxlama sistemlərinin parametrləri artıq müəyyənləşənə qədər biz iştirak etməyə hazır olacağıq. “Masdar” şirkəti saxlama sistemlərində kifayət qədər böyük təcrübəyə malikdir. Bu gün biz Özbəkistanda layihələr həyata keçiririk. Saxlama sistemləri olmadan Azərbaycanda bərpaolunan enerjinin gələcək inkişafı problemli olacaq. 2022-ci ildə biz Azərbaycan hökuməti ilə 10 gigavatlıq müqavilə imzaladıq, bizim öhdəliklərimizdən və Azərbaycan hökumətinə təkliflərimizdən biri o idi ki, birgə işçi qrupu yaradaq və bərpaolunan enerji mənbələrinin şəbəkəyə inteqrasiyası ilə bağlı araşdırmalar hazırlayaq. Biz aparıcı mütəxəssisləri, ABŞ-dan şirkətləri, Azərbaycan isə Türkiyədən məsləhətçiləri cəlb edib. Və nəticədə Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq statik və dinamik şəbəkə modeli hazırlanıb. Bu model sayəsində əsas parametrlər, eləcə də yaşıl enerjinin inteqrasiyasını təmin etmək üçün modernləşdirilməli olan dar sahələr müəyyən edilib. Təkliflərdən birinə bərpaolunan mənbələrin balanslaşdırılması üçün Azərbaycan ərazisində ən azı 250 meqavat-saat tutumlu anbar sistemlərinin yaradılması daxildir. Biz bu layihəni və əldə etdiyimiz nəticələri həyata keçirməkdən məmnun qalacağıq.

- “Masdar” şirkəti Xəzər dənizində dəniz külək enerjisinin potensialını sürətləndirmək üçün hansı yardımı göstərə bilər?

- Dəniz külək enerjisi üçün biz 6 giqavatlıq müqavilə imzalamışıq. Bu saziş çərçivəsində dəniz külək enerjisindən istifadənin iqtisadi-texniki və iqtisadi əsaslandırmaları hazırlanır, ərazilər müəyyən edilib. Dənizdə müvafiq avadanlığı quraşdırmaq, araşdırmalar aparmaq və turbinlərin parametrlərini, eləcə də onların yerini daha dəqiq müəyyən etmək niyyətindəyik. Ümid edirik ki, Nazirlər Kabineti və Energetika Nazirliyi müraciətimizə baxılmasını yaxın vaxtlarda başa çatdıracaq.

- Neftçala və Biləsuvarda Günəş Elektrik stansiyalarının nə vaxt istifadəyə verilməsi planlaşdırılır? Bu layihələrdən “Masdar” şirkəti, Azərbaycan hansı faydaları əldə edəcək?

- Bu ilin sonuna kimi Biləsuvarda tikinti işlərinə başlamaq planlaşdırılır. Yüksəkgərginlikli elektrik xətləri hər bir bölməni “AzərEnerji” şəbəkəsinə birləşdirəcək. Bununla yanaşı “Nəvai” yarımstansiyaları tikilir, yəni şəbəkələrin tam modernləşdirilməsi aparılır. Bizə dedilər ki, işlər 2026-cı ilin birinci rübündə başa çatacaq, yəni 1 aprel 2026-cı ildə qoşula biləcəyik. Müvafiq olaraq, bu iki stansiya aprelin 1-dən enerji ötürməyə başlayacaq. Biləsuvardan illik elektrik enerjisi istehsalının ən azı 900 milyon kilovat-saat, Neftçaladan isə 650 milyon kilovat-saata yaxın olması planlaşdırılır. Bu layihələr də dövlət zəmanəti olmadan həyata keçirilir. Təkcə bu iki layihə üzrə minimum investisiya həcmi təqribən 700 milyon dollar, bu iki layihənin istismarından əldə edilən qaz qənaəti isə təxminən 330-340 milyon kubmetr təşkil edəcək.

- Nə üçün bu xüsusi ərazilər seçildi?

- Biz Energetika Nazirliyi ilə birlikdə il yarıma yaxın müxtəlif istiqamətlərdə obyektlərdə araşdırmalar apardıq. Bir neçə parametr nəzərə alınır. Parametrlərdən biri odur ki, torpaq kənd təsərrüfatı fəaliyyəti üçün yararsız olmalıdır. İkinci məqam, əlbəttə ki, günəş aktivliyidir. Bu zonada müvafiq günəş aktivliyi və kifayət qədər geniş ərazilər olmalıdır. Çünki 230 meqavatlıq Qaradağ layihəsi 550 hektar ərazidə yerləşir. Məsələn, Biləsuvarın ərazisi 1454 hektar, Neftçalanın ərazisi 973 hektardır. Yəni bunlar istifadəyə yararsız olan kifayət qədər böyük torpaq sahələridir. Ona görə də Azərbaycan hökuməti, Nazirlər Kabineti ilə məsləhətləşərək bu sahələri seçdik.

- “Masdar” yaxın gələcəkdə Mərkəzi Asiya və Qafqazda hansı layihələrin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur?

- Azərbaycanda, sizə dediyim kimi, bizim layihə portfelimiz 10 giqavatdan ibarətdir. Biz hazırda 1 giqavat həcmində layihə həyata keçiririk və ümid edirik ki, şəbəkədə müvafiq imkanlar yaranan və “yaşıl hidrogen"in ixracı imkanları müəyyən edilən kimi yaxın gələcəkdə onu artıracağıq. Buna uyğun olaraq biz də öz imkanlarımızı artırmağa başlayacağıq. Özbəkistanda bizim artıq fəaliyyət göstərən layihələrimiz var. Bunlar 1,5 giqavat olan Günəş Elektrik stansiyalarıdır. Hazırda Özbəkistanda 500 MVt gücündə Zərəfşan Külək Elektrik Stansiyası genişləndirilir. Qazaxıstan və Türkmənistanla memorandumlar imzalanıb. Bizim Gürcüstanda da 100 meqavat gücündə Günəş Elektrik Stansiyası layihəmiz var. Bunların hamısı imzalanmış sazişlərdir, lakin hələlik ilkin müzakirələr icra mərhələsindədirlər.

- “Masdar” şirkəti Azərbaycanın davamlı enerjiyə qlobal keçiddə lider olmasına necə kömək edə bilər?

- Layihələrdən biri də Naxçıvandan Türkiyəyə enerji ixracıdır. Bütün bu layihələrdə biz yaşıl enerji istehsalçıları olaraq öz səylərimizi dövlətlə əlaqələndiririk. Məsələn, biz Naxçıvanda ümumi gücü 500 meqavat olan Günəş Elektrik stansiyalarının tikintisinə dair müqavilə imzalamışıq. Bu layihədə “ACWA Power”, MASDAR və SOCAR iştirak edir. Azərbaycan və Türkiyə ixrac kabelinin çəkilməsi ilə bağlı müvafiq saziş bağlayan kimi biz bu enerjinin istehsalına investisiya qoymağa hazırıq. Bizim dəniz enerjimiz var. Bu, ən perspektivli ixrac bazarlarından biridir, Avropa İttifaqına enerji ixrac etmək imkanıdır. Beləliklə, “Masdar” şirkətinin Azərbaycan ərazisində həyata keçirdiyi bütün layihələr təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün region üçün perspektivlidir, çünki onların içərisində Avropa ölkələrinə ixrac da var. Azərbaycan bu gün Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri hökumətinin investisiya üçün seçdiyi mühüm ölkələrdən biridir. Biz investisiya üçün strateji istiqamət kimi Bakını seçmişik, Azərbaycanın malik olduğu investisiya rejimi və makroiqtisadi göstəricilər bizim üçün çox faydalıdır.

- Yaşıl enerjinin sizin baxışınızdan hansı mənfi cəhətləri var?

- Hesab edirəm ki, yaşıl enerji həmişə üstünlüyə malikdir. Təbii ki, texniki məhdudiyyətlər də var. Yaşıl enerji dəyişkən enerjidir, yəni havadan asılıdır. O sabit enerji və şəbəkə yükünü təmin edə bilməz. Buna görə də şəbəkədə bərpaolunan enerji mənbələrindən istifadəni artırmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Onlardan biri enerji saxlama sistemləri, yəni enerjinin sabitləşdirilməsi və fasiləsiz təchizatının təmin edilməsi rolunu oynayan saxlama sistemlərinin istifadə edilməsidir. Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində süni intellektə əsaslanan şəbəkə idarəetmə sisteminin müasir idarəetmə metodları tətbiqi olunur. Şəbəkənin idarə edilməsi süni intellektin sürətli reaksiyası sayəsində avtomatik olaraq baş verir ki, bu da yaddaş sistemlərindən istifadə etmədən müəyyən imkanları balanslaşdırmağa imkan verir. Beləliklə, hazırda bütün bu müasir metodlar öyrənilir və ümid edirəm ki, yaxın gələcəkdə biz bütün bunları Azərbaycanda görəcəyik.

- Sizcə, Azərbaycan nə vaxt tamamilə yaşıl enerjiyə keçə biləcək?

- Bilirsiniz, hər şey ilk növbədə, Azərbaycanın həyata keçirəcəyi strategiyadan asılıdır. Rəsmi Bakı yaşıl enerjidən maksimum istifadəyə sadiqdir və buna uyğun olaraq müxtəlif aspektlər var. Aspektlərdən biri də Azərbaycanda ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasıdır. Hazırda hökumət elektromobillər və elektrik avtobuslar idxal edir. Bütün bunlar ətraf mühitin qorunmasında çox böyük rol oynayacaq. Yaşıl enerjiyə keçid Azərbaycanın ixrac imkanlarını artıracaq, adi karbohidrogenlərdən asılılığı azaldacaq və ölkədə ekoloji sistemi yaxşılaşdıracaq.