Dünya Ukraynada və Yaxın Şərqdə baş verən hadisələri həyəcanla izlədiyi, bütün dünyada təchizat zəncirlərinin görünməmiş təzyiqə məruz qaldığı bir vaxtda bir nəqliyyat marşrutu sakitcə özünü potensial xilaskar kimi göstərir. Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu kimi də tanınan Orta Dəhliz Çini Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan, daha sonra Türkiyə və ya Qara dəniz vasitəsilə Avropaya birləşdirən multimodal şəbəkədir.
Orta Dəhliz uzun müddətdir mövcud olsa da, son ayların geosiyasi təlatümləri fonunda yeni təkan alıb. Rusiya və Ukrayna ərazisindən keçən ənənəvi marşrutların bağlanması ilə ölkələr öz malları üçün alternativ yollar axtarırlar, Orta Dəhliz isə bu məqsəd üçün idealdır. O, dəniz nəqliyyatından daha qısa və təhlükəsiz marşrut təklif edir və Rusiya ərazisindən keçən Şimal Dəhlizinə əlverişli alternativdir.
Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı və Dünya Bankı kimi təşkilatlar tərəfindən aparılan son araşdırmalar Orta Dəhlizin bir sıra üstünlüklərini müəyyən edib. Dəniz daşımaları ilə müqayisədə Orta Dəhliz Çindən Avropaya daşınma müddətini bir neçə həftə azalda bilər. Adətən quru yolları dəniz yollarından daha bahalı olsa da, yanacaq qiymətlərinin artması və təchizat zəncirinin pozulması Orta Dəhlizi daha rəqabətli edib. Əsas üstünlüklər arasında yüksək təhlükəsizlik də var: Orta dəhliz nisbətən sabit ölkələrdən keçir ki, bu da dəniz quldurları, siyasi qeyri-sabitlik və digər amillərlə bağlı riskləri azaldır.
Bununla belə, Beynəlxalq Valyuta Fondunun (IMF) son hesabatında qeyd etdiyi kimi, Orta Dəhlizin potensialını tam reallaşdırmaq üçün bir sıra təkmilləşdirmələr aparılmalıdır. Buraya gecikmələri azaltmaq üçün sərhəd keçidi prosedurlarının optimallaşdırılması, nəqliyyat sənədlərinin rəqəmsallaşdırılması və Orta Dəhliz ölkələri üzrə tənzimləmələrin, icazələrin və tariflərin uyğunlaşdırılması yolu ilə avtomatlaşdırmanın artırılması daxildir. IMF analitikləri hesab edirlər ki, marşrut üzrə yüklərin fasiləsiz hərəkəti üçün dəmir yolunun ötürücülük qabiliyyətinin yaxşılaşdırılması, Xəzər dənizində donanmanın genişləndirilməsi və yol şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi zəruridir.
Onlar düşünürlər ki, iştirakçı ölkələr arasında əməkdaşlıq və özəl sektoru bu layihəyə cəlb etmək üçün əlverişli mühit bu məqsədlərə nail olmaq, yəni infrastrukturun zəruri təkmilləşdirilməsi və dəhlizin inkişafının maliyyələşdirilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Hələ görüləsi çox şey olsa da, Orta Dəhliz çox ümidverici perspektivlərə malikdir. Artıq marşrut üzrə daşımaların həcmində artım var və iştirakçı ölkələr onu daha da inkişaf etdirmək üçün addımlar atırlar. 2022-ci ildə Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan və Türkiyə Orta Dəhlizin inkişafının sürətləndirilməsi üzrə 2022-2027-ci illəri əhatə edən Yol Xəritəsi imzalayıblar.
Ticarət axınlarının istiqamətinin dəyişdirilməsi
Ukraynadakı müharibə, şübhəsiz ki, Qafqaz və Mərkəzi Asiya (QMA) regionunda ticarət axınlarında dəyişikliklərə katalizator olub. Avropa İttifaqı, Rusiya və ABŞ-a qeyri-karbohidrogen ixracında QMA-nın payı əhəmiyyətli dərəcədə artıb, bu ölkələrin ixrac və idxalında Rusiyanın payı nəzərəçarpacaq dərəcədə azalıb. Təkcə 2022-ci ildə onların qeyri-karbohidrogen ixracında QMA-nın payı müvafiq olaraq 25 %, 22 % və 53 %, qeyri-karbohidrogen idxalında isə müvafiq olaraq 47 %, 43 % və 27 % artıb.
Region eyni zamanda Çinin qeyri-karbohidrogen ixracatındakı payını artırmaqla adıçəkilən ölkə ilə əlaqələrini artırır. Ticarətin bu istiqamətinin dəyişdirilməsi qismən Avropa və Asiya arasında ticarət üçün mühüm alternativ marşruta çevrilmiş Orta Dəhliz boyu yükdaşımaların artması ilə şərtlənir.
Ticarət axınlarının istiqamətini dəyişdirməklə yanaşı, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri qlobal dəyər zəncirlərində də artan iştirak nümayiş etdirirlər. Tacikistan istisna olmaqla, regionun bütün ölkələrində çoxmərhələli ticarət prosesi çərçivəsində ixracın payında artım qeydə alınıb. IMF-nin məlumatına görə, xüsusilə Azərbaycan qlobal dəyər zəncirlərində iştirakının artmasında regional qonşularını qabaqlayır. Bu, ölkənin çoxmərhələli istehsal prosesinin bir hissəsi olan daha çox mal ixrac etməsi deməkdir və bu, qlobal iqtisadiyyata daha dərin inteqrasiyanın göstəricisidir.
Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan kimi bəzi ölkələr istehsal və ixracatda hətta xarici resursdan istifadə səviyyəsini üstələyiblər ki, bu da onların ixrac məhsullarının istehsalı üçün idxal etdiklərindən daha çox mal ixrac etməsi deməkdir.
Mövcud vəziyyətin uzunmüddətli geosiyasi nəticələri ola bilər, regionun digər ölkələrlə əlaqələrini gücləndirə və regionda güc balansını potensial olaraq dəyişdirə bilər.
Beləliklə, əminliklə demək olar ki, Orta Dəhliz Çin və Avropa arasında ticarət üçün əlverişli alternativ marşrut olmaqla yanaşı, QMA regionunun iqtisadi inkişafında mühüm rol oynaya bilər. Düzgün investisiya və siyasi iradə ilə Orta Dəhliz bu təlatümlü dövrlərdə əsl ümid yerinə çevrilə bilər.
Orta Dəhliz Şərqlə Qərbi birləşdirən mühüm nəqliyyat arteriyasına çevrilmək potensialına malikdir. Geosiyasi qeyri-sabitlik və pozulmuş təchizat zəncirləri dövründə o, ənənəvi marşrutlara uyğun alternativ ola bilər. İnvestisiya, əməkdaşlıq və dayanıqlı təcrübələrin tətbiqi ilə Orta Dəhliz ticarəti stimullaşdırmaqla yanaşı, həm də regionda inkişaf və sabitliyə töhfə verə bilər.